- અમિત રોય
હિસ્ટોરિકલ બાયોગ્રાફી રેબેલ્સ અગેઇન્સ્ટ ધ રાજઃ વેસ્ટર્ન ફાઈટર્સ ફોર ઈન્ડિયાઝ ફ્રીડમ (વિલિયમ કોલિન્સ દ્વારા પ્રકાશિત) માટે મહત્વપૂર્ણ એલિઝાબેથ લોંગફોર્ડ પ્રાઈઝ જીત્યા બાદ ભારતીય લેખક રામચંદ્ર ગુહાએ એક એક્સક્લુસિવ મુલાકાતમાં કહ્યું હતું કે ‘’સામ્રાજ્ય પર સાચા અને ખોટા અંગેની ચર્ચા “ઝેરી” હોવી જરૂરી નથી.’’
ભારતીય સ્વતંત્રતાની લડતને સમર્થન આપવા બદલ શાસક બ્રિટિશર્સ દ્વારા સખત સજા પામેલા ચાર પુરૂષો અને ત્રણ મહિલાઓ સહિતના સાત શ્વેત વિદેશીઓની અસામાન્ય વાર્તા તેમણે પુસ્તકમાં રજૂ કરી હતી.
બ્રિટિશ લાઇબ્રેરી ખાતે તાજેતરમાં યોજાયેલા જયપુર લિટરરી ફેસ્ટિવલમાં, એમ્પાયરલેન્ડના લેખક, સથનમ સંખેરા સહિત અસંખ્ય લેખકોએ જણાવ્યું હતું કે સામ્રાજ્ય વિશેની ચર્ચા એટલી “ઝેરી” બની ગઈ છે કે વસાહતી શાસનની કાળી બાજુ વિશે પ્રશ્નો પૂછો તો પણ જાતિવાદી દુર્વ્યવહારને આમંત્રણ આપતા હો તેવું લાગે.
બેંગલુરુ ખાતેના ઘરેથી બોલતા, ગુહાએ ‘ગરવી ગુજરાત’ને કહ્યું હતું કે “સમગ્ર પ્રવચનમાં સૂક્ષ્મતા અને માનવતા લાવવી વધુ સમજદાર રહે છે. બંને બાજુએ, સામ્રાજ્યની ચર્ચા એટલી ઝેરી છે કારણ કે તે બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ છે. એક બાજુ કેટલાક લોકો બ્રિટીશર્સને ભારતમાં સિવિલાઇઝેશન લાવનાર તરીકે જુએ છે અને બીજી બાજુ કેટલાક લોકો તેમને બેફામ લૂંટારા અને શોષકો તરીકે જુએ છે. હું આશા રાખું છું કે લોકો જોશે કે ચર્ચા સામાન્ય રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે તેના કરતાં ઘણી વધુ સૂક્ષ્મ છે. બ્રિટીશ સામ્રાજ્યવાદી હતા અને ક્રૂર હોઈ શકે છે. પરંતુ તેમની પાસે અંતરાત્મા પણ હતો. તે અર્થમાં, મારું પુસ્તક અંગ્રેજોની બીજી બાજુને શ્રદ્ધાંજલિ સમાન છે.’’
£5,000ના ચેકની સાથે વિજેતા ગુહાનું નામ અન્ય વિદ્વાન લેખકો સાથે જોડાશે. ઓક્સફર્ડ ખાતે આઇરિશ હિસ્ટ્રીના એમેરિટસ પ્રોફેસર રોય ફોસ્ટરની અધ્યક્ષતાવાળી જજિંગ પેનલમાં એલિઝાબેથ લોંગફોર્ડની પુત્રી અને પૌત્રી અનુક્રમે એન્ટોનિયા ફ્રેઝર અને ફ્લોરા ફ્રેઝર અને ઓક્સફર્ડ ખાતે આધુનિક ચીનના ઇતિહાસ અને રાજકારણના પ્રોફેસર રાણા મિટર જોડાયા હતા.
ફોસ્ટરે કહ્યું હતું કે “અત્યંત મજબૂત ક્ષેત્રમાંથી જજીસે આ પુસ્તક પસંદ કર્યું છે જેમણે ભારતની આઝાદીની લડતને અપનાવનાર સાત લોકોની પ્રોફાઇલ છે. ભારતના અનુભવે તેમની વિચારધારાઓ, તેમની આધ્યાત્મિકતા અને ઘણીવાર તેમના નામ બદલ્યા છે.
ગુહાએ ‘ગરવી ગુજરાત’ને કહ્યું હતું કે “આ વ્યક્તિઓનાં જીવન અને કાર્યો આપણે હાલમાં જે વિશ્વમાં રહીએ છીએ તેના માટે નૈતિકતાની વાર્તા છે. કોઈ વિદેશી, તેમને કંઈપણ શીખવી શકે નહીં. આ પુસ્તક અમને કહે છે કે તેઓ કરી શકે છે. આ પુસ્તકનું ધ્યાન એવા વ્યક્તિઓ પર છે કે જેમણે નિર્ણાયક રીતે બાજુઓ બદલી છે, ભારત સાથે સંપૂર્ણ રીતે ઓળખાણ કરી છે, ભારતીયોને મિત્રો અને પ્રેમીઓ તરીકે અને શેરીમાં અને જેલમાં પણ સાથીઓ તરીકે સમાન શરતો પર મળ્યા છે.”
ગુહા મહાત્મા ગાંધીના જીવનમાં એક નવો પરિપ્રેક્ષ્ય ઉમેરે છે, જેના પર તેમણે પુસ્તકમાં ખૂબ લાભદાયી રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે.
ગુહાએ કહ્યું હતું કે “આ પુસ્તકનો વિચાર ત્યારે આવ્યો જ્યારે હું 25 કરતાં વધુ વર્ષ પહેલાંના એલ્વિન પર કામ કરી રહ્યો હતો. એલ્વિન વિના હું ઓટોબાયોગ્રાફર બની શક્યો ન હોત. મારી પેઢીના મોટા ભાગના ભારતીયોની જેમ, હું કદાચ IASમાં જોડાયો હોત પણ એલ્વિનને વાંચીને મારું જીવન બદલાઈ ગયું હતું.
